Posts

Showing posts from April, 2025

हिंदू चौकटीत अडकलेले पुरोगामी आणि वैज्ञानिक बुद्ध धम्म

थोर वैज्ञानिक अल्बर्ट आइंस्टाईन म्हणतो - "If there is any religion that would cope with modern scientific needs, it would be Buddhism." पुरोगाम्यांना चांगले माहिती आहे , की बुद्ध धम्म विज्ञानावर आधारित आहे. बुद्ध धम्माच्या तत्त्वज्ञानात ना कोणतेही चमत्कार आहेत , ना अंधश्रद्धा , ना देवपूजा. तर्क , अनुभव , आणि शाश्वत सत्याचा शोध हीच बुद्ध धम्माची मूलभूत तत्त्वे आहेत. परंतु , हिंदू पुरोगाम्यांना स्वतःच्या हिंदू धर्माच्या चिखलातून बाहेर पडता येत नाही. यामुळेच ते चुकीचे तत्त्वज्ञान मांडून हिंदू धर्माच्या कसोट्या बुद्ध धम्मावर लावण्याचा प्रयत्न करतात. "बौद्ध संस्कृती नाही ," "बौद्ध लग्नांमध्ये पांढरे कपडे घालतात ," असे बिनबुडाचे आरोप करत लोकांसमोर हिंदू धर्म , मोडीत काढता येत नाही म्हणून बुद्ध धर्म देखील वाईटच भासवण्याचा प्रयत्न करतात. हिंदू पुरोगाम्यांचे खरे दुखणे हे आहे , की बुद्ध धम्माच्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनामुळे तो पारंपरिक धर्माच्या संकल्पनेच्या पलीकडे जातो. हिंदू धर्मातील ब्राह्मणवादी चालीरीती , देवपूजा , कर्मकांडे आणि जातीय व्यवस्था या पुरोगामी संस्कृतीच...

जात टिकवणारे शिक्षित...!

शिक्षण केवळ ज्ञान देते असे नाही , ते कोणत्या मूल्यांच्या चौकटीत तुम्हाला दिले जाते , हे ठरवते की माणूस माणूस बनतो की भेदभावाचे साधन. शिक्षण जर जात नष्ट करण्याचे साधन नसेल , तर ते जात टिकवण्याचे शस्त्र ठरते. हेच आपण आज शिक्षित सवर्ण पुरुष , बायका आणि मुलींना पाहताना अनुभवतो. ब्राह्मण , सवर्ण आणि इतर उच्च जातीतले लोक शिकतात आणि जातिव्यवस्थेच्या संरक्षणासाठी झटतात. शिक्षणानंतर ते ‘Merit’, ‘Quality’, ‘Hard Work ’ अशा शब्दांचा शाब्दिक असा पाढा वाचतात की जणू त्यांनी आयुष्यात काहीच विशेषाधिकार उपभोगलेले नाहीत. आरक्षणावर टिका करताना त्यांची भाषा घशात बसलेला माईकसारखी मोठी असते , पण स्वतःच्या जातीतून मिळालेल्या ओळखी , कौटुंबिक भांडवल , आणि संबंधांनी मिळालेल्या संधीवर कधीच चकार शब्दही काढत नाहीत आणि सवर्ण बायका? त्यांचा फेमिनिझमही जातिअंध आहे. तो मूळ समस्यांवर कधीच बोट ठेवत नाही. त्यांना जातीच्या अधिष्ठानावर आधारित असलेल्या पितृसत्तेचे भानच नाही. त्यांच्या चर्चेचा गाभा ‘दारू , बीडी , सिग्रेट , शरीरस्वातंत्र्य’ इथवरच मर्यादित असतो. बुद्ध , फुले , बाबासाहेब , सावित्रीबाई या त्यांच्या स्त्रीवादी नक...

सम्राट अशोक : धम्माने घडवलेला सम्राट

सम्राट अशोकाच्या बाबतीत एक बाब नेहमीच ठळकपणे लक्षात येते. ती म्हणजे, बुद्धाच्या मार्गावर जाताना त्याने केवळ वैयक्तिक परिवर्तनच केले नाही, तर एक व्यापक आणि करुणामय साम्राज्य उभं केलं. मौर्य साम्राज्याच्या ऱ्हासाबाबत इतिहासकारांनी भरपूर प्रमाणात चर्चा केली, त्याच्या पतनावरच प्रकाश टाकला. पण कलिंग युद्धानंतर निर्माण झालेले साम्राज्य किती करुणेचा आणि कल्याणाचा मार्ग इतरांसाठी मोकळा करणारे होते, याकडे दुर्लक्ष केले. सम्राट अशोकाने आपल्या जीवनाचा प्रवास शिलालेखांमधून कोरून ठेवला. जर हे शिलालेख आणि शिल्प नसते, तर अशोकाचा आणि बौद्ध इतिहासाचा मोठा भाग अंधारात राहिला असता. विशेषतः बौद्ध धम्माच्या दृष्टीने, अशोकाच्या काळातील ही ऐतिहासिक साक्ष अनमोल आहे. अशोकाच्या बाबतीत काही दंतकथा पसरवून त्याचे क्रूर चित्र रंगवले गेले. पण त्या कथा जितक्या टोकाच्या होत्या, तितका तो क्रूर सम्राट नव्हता. कलिंग युद्धानंतर त्याच्या मनात झालेले परिवर्तन त्याला इतिहासात अजरामर करून गेले. अशोक ‘सम्राट’ बनला यामागे सर्वात मोठे योगदान बुद्धाच्या धम्माचे होते. नीतिमत्ता, तार्किक विचार, प्रज्ञा, प्रेम, करुणा आणि अहिंसेच्या ...

मनोज कुमार: देशप्रेमाच्या कथेतील अस्पष्ट जातीयता

मनोज कुमारचं निधन झाले. भारतीय चित्रपटसृष्टीला देशप्रेमाच्या माध्यमातुन त्याने एक विशिष्ट दृष्टिकोन दिला. ‘उपकार’, ‘पूरब और पश्चिम’, ‘क्रांती’, ‘शोर’, ‘रोटी, कपडा और मकान’ हे सर्व चित्रपट त्यांच्या देशभक्तिपर कलाकृतीचे उत्तम प्रतीक बनले. पण त्याचबरोबर, त्यांचे चित्रपट पाहतांना एका बाबीची कायम खंत वाटत राहिली, या साऱ्या चित्रपटांमध्ये देशाभिमानाचे गोड गाणे होते, पण देशातल्या जातिव्यवस्थेच्या कुरूपतेवर कधीही हात घालायची त्याची हिंमत झाली नाही. आजच त्याचा एक छोटासा Interview ऐकला, त्यात तो 'उपकार' चित्रपटाची कथा कशी सुचली याबाबत भाष्य होते. तो म्हटला, "मी गोस्वामी आहे आणि गोस्वामी म्हणजे जमिनीचे मालक, ब्रिटीशांच्या "The Land Acquisition Act, 1894" च्या कायद्याने आमची जमीन गेली, आणि त्याकाळी नेत्यांना नेमके कोणते कायदे घ्यायचे तेही कळले नाही आणि आमची जमीन गेली. मी कोणत्याच नेत्याला मानत नाही. मी रिक्षावाल्याला सलाम करेल, शेतकर्‍याला सलाम करेल, पण कोणत्याही नेत्या समोर झुकणार नाही." एकंदरीतच मनोज कुमारने फार मोठा कार्यकाळ पाहिला. नेमके कोणत्या नेत्याला मानत नाही,...